تاریخچه صنعت خودرو در ایران

اولین اتومبیل سواری که وارد ایران گشت یک اتومبیل فورد بود که در اوایل قرن بیستم به دستور مظفرالدین شاه قاجار از کشور بلژیک خریداری شد. این اتومبیل که دود زیادی از آن خارج می شد به کالسکه دودی معروف بود.
در سال 1281 شمسی یا 1902 میلادی مظفرالدین شاه در اولین سفر خود به اروپا با اتومبیل آشنا شد و دو دستگاه از آن را خرید و با خود به ایران آورد. این خرید دقیقا در زمانی انجام شد که خزانه دولت ایران خالی بود و ملت ایران با شرایط بد اقتصادی روبه رو بودند. او در اولین نظر به اتومبیل ها به آنها دل بست و از محل چند صد هزار لیره استقراضی از بانک شاهنشاهی ایران که متعلق به انگلیسی ها بود دو دستگاه رنو خریداری کرد. رنگ این اتومبیل آبی آسمانی تیره و راننده آن یک مهندس به نام مسیو وارونه فرانسوی بود. مدیر کمپانی رنو خطاب به مظفرالدین شاه می گوید : ما حدود 100 دستگاه اتومبیل برای صدور به ایران در نظر گرفته ایم، زیرا مسلم می دانیم به محض بازگشت اعلیحضرت به ایران، عده زیادی از شاهزادگان و بزرگان و سیاستمداران و رجال ایرانی خواهان خرید اتومبیل خواهند شد.
پس از مظفرالدین شاه فرزندش محمد علیشاه نیز از این خودرو استفاده می کرد تا اینکه روزی که در خیابان های تهران حرکت می کرد مورد سوء قصد واقع شد. پس از محمد علی شاه ، احمد شاه یکی دو خودرو برای خود خرید و گاهی اوقات سوار آنها می شد.
سلطنت رضا شاه با دوران تجدد و گسترش مظاهر غربی در زندگی ایرانیان مقارن بود. به همین دلیل در این دوران تا زمان اشغال کشور توسط متفقین (شهریور 1320) اتومبیل به شکل یک کالای لوکس و تجملی در بین اقشار پولدار، رجال، درباریان صاحب نفوذ، سفرا و نمایندگان خارجی در ایران، مالکان و تجار بزرگ رواج یافت، ولی تعداد آنها محدود بود . سپس به دنبال گسترش شهرنشینی میزان واردات خودرو از سال 1300 هجری شمسی (1920میلادی) افزایش یافت.
محمد رضا پهلوی از بزرگترین کلکسیونرهای اتومبیل در جهان

محمد رضا پهلوی علاقه وافری به اتومبیل داشت، به طوری که پس از به تخت نشستن یکی از بزرگترین کلکسیونرهای اتومبیل در جهان بود. او بیش از یک هزار دستگاه اتومبیل از انواع مختلف بهترین اتومبیل های جهان را داشت از جمله، فراری در مدل های متنوع، لامبورگینی کانتاش، ده ها مدل رولز-رویس،بیش از 20 مدل مرسدس بنز در کلاس های مختلف، آلفا رومئو، کادیلاک، فورد، بی ام و، کرایسلر و صدها دستگاه دیگر از برترین خودروهای جهان.
در اواخر دوره قاجار و رواج اتومبیل در دوره پهلوی اول، اغلب خودروهای ایران از دو کشور آمریکا و انگلستان وارد می شد اما سر انجام از اواسط دهه 1330 خودروسازی ایران ابتدا تنها با مونتاژ خودروهای خارجی و سپس با بومی کردن محصولات کشورهای صاحب صنعت خودرو، به ایران وارد شد. در ایران بیشتر دو شرکت خودروسازی ایران خودرو و سایپا شناخته شده هستند و اغلب سهم بازار را نیز در دست دارند اما باید گفت که پیش از این که این شرکت ها تولیدات معروف خود را وارد بازار کنند و مشهور شوند، شرکتهایی مثل پارس خودرو یا شرکت صنعتی – تولیدی مرتب سهم بیشتری از بازار داشتند. باید گفت که در سال 1338 ابتدا در جاده کرج شرکت بازرگانی جیپ کارخانه خودروسازی خود را تاسیس کرد و بعد در سال 1341 ایران خودرو و در سال 1344 شرکت تولید اتومبیل سیتروئن نیز به آن جا آمدند و عملا فعالیت خودروسازی در ایران رونق گرفت.
اولین اتومبیل ساخته شده در ایران اتومبیل پیکان بود که در شرکت سهامی عام کارخانجات صنعتی ایران ناسیونال تحت لیسانس کارخانه تالبوت انگلستان ساخته و در سال 1346 وارد بازار شد. تولید وانت، مینی بوس، اتوبوس نیز به تدریج در سال های بعد در این کارخانه شروع شد.
شرکت ایران خودرو

شرکت ایران‌خودرو، که بزرگ ترین کارخانه اتومبیل سازی در ایران است، در سال 1341 با سرمایه 100 میلیون ریال به ثبت رسید. تولید اولیه شرکت، اتوبوس های معروف به ال‌پی بود که شاسی آن از آلمان وارد می شد و با نصب اتاق بر روی آن مونتاژ می شد. در سال 1345 قراردادی با شرکت روتس انگلیس به منظور تولید پیکان، منعقد شد که یک سال بعد در 24 اردیبهشت 1346 کارخانه خودروسازی به نام ایران ناسیونال با سرمایه حدود 400 میلیون ریال تاسیس شد و شامل زمین، اعتبار بانکی، ماشین آلات نو و کهنه بود که قادر به مونتاژ روزانه 10 دستگاه سواری و 7 دستگاه اتوبوس و کامیون بود.
از سال 1346 تا 1357 پیکان در مدل های مختلف کار، لوکس، جوانان، استیشن و وانت و همچنین اتوبوس ها در مدل‌های اتوبوس 302 شهری، بیابانی و سوپرلوکس و مینی بوس و آمبولانس تولید می شد. پیکان اولین خودروی مونتاژی پرتیراژ کشور بود که تولید آن پس از حدود چهل سال در سال 1384 متوقف شد. پس از آن با خانه نشینی پیکان بود که پراید توانست با توجه به قیمت پایین آن به جایگزین مناسب پیکان برای قشر اصلی مصرف‌کنندگان ایرانی تبدیل شود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نام شرکت ایران ناسیونال به شرکت ایران خودرو تغییر یافت. بدنبال تعطیلی کارخانه تالبوت انگلستان شرکت ایران خودرو اقدام به خرید ماشین آلات خط تولید آن کرد و از آن به بعد اکثر قطعات خودرو پیکان در ایران تولید شد.
همزمان با ورود ماشین آلات شرکت تالبوت در سال 1367 قرارداد استفاده از قوای محرکه شرکت پژوی فرانسه و تولید پژو 405 در ایران خودرو منعقد گردید. در سال 1376 نیز تولید اتومبیل پژو RD و مینی بوس هیوندای و در سال 1378 تولید اتومبیل پژو پارس (پرشیا) و پژو استیشن در این کارخانه آغاز گشت. در ادامه این روند و در دهه 1380 به بعد نیز تولید خودروی سواری پژو 206، خودروی ملی (سمند)، پژو 207، 206 صندوقدار با نام اس دی و تندر 90 آغاز شد. همچنین میتوان از رانا، دنا، تندر نود اتوماتیک بعنوان محصولات جدید ایران خودرو نام برد.
شرکت سهامی عام صنعتی و تولیدی مرتب

این شرکت در مهر ماه سال 1336 به منظور خرید و فروش و نمایندگی انواع خودرو تأسیس گردید و پس از پاره ای تغییرات در اساسنامه از سال 1349 به امر مونتاژ و تولید انواع اتومبیل های دو دیفرانسیل لندرور (وانت، آمبولانس، وانت استیشن) و قطعات یدکی ماشین آلات پرداخت. از سال 1380 نیز قراردادی با شرکت سانیانگ موتور کره جنوبی برای تولید خودروی موسو از سوی شرکت مرتب منعقد شد که به مرحله عملی نیز رسید. در سال های اخیر این شرکت علاوه بر تولید خودروی پاژن (لندرور) اقدام به تولید قطعات ماشین میل گاردان، صفحه کلاچ و… می نماید.
شرکت تولیدی و صنعتی ایران کاوه یا سایپا

این شرکت در سال 1345 با سرمایه اولیه 160 میلیون ریال به نام شرکت سهامی تولید اتومبیل سیتروئن ایران تاسیس شد و در اواخر سال 1347 به مرحله بهره برداری رسید. این شرکت تولید اولین محصولات خود را که شامل اتومبیل های ژیان، پیکاپ، آهو و اتومبیل رنو 2 و 4 درب و فروش لوازم یدکی آنها نمود. تولیدات شرکت بعد از سال 1353 با استفاده از ابزارهای جدید و مکانیزه شدن برخی از بخش‌های تولیدی، سیر صعودی یافت و بر تنوع محصولات شرکت نیز افزوده شد.
این شرکت از سال 1361 تولید وانت یک دیفرانسیل نیسان با موتور 2400 سی سی را آغاز نمود و از سال 1371 نیزعرضه اتومبیل رنو-21 توسط این شرکت آغاز گردید که تا سال 1375 ادامه یافت و در سال بعد 1372 به دنبال قرارداد منعقده با شرکت کیا موتور کره جنوبی این شرکت اقدام به مونتاژ وتولید اتومبیل پراید در دو مدل چهار درب و پنج درب نمود.
همچنین این شرکت در دهه 80 اقدام به تولید اتومبیل سواری رنو، زانتیا و ریو محصول کیا موتور نمود که پس از اتمام قراداد با شرکتهای فرانسوی و کره ای خط تولید این خودروها متوقف گردید.
در اوایل سال 1354 نام شرکت با حذف کلمه سیتروئن از انتهای عبارت فرانسوی آن به شرکت سهامی ایرانی تولید اتومبیل و با نام اختصاری سایپا تغییر یافت. سایپا پس از انقلاب در تیر ماه 58 به مالکیت دولت در آمد و از سال 1360 تحت سرپرستی سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران قرار گرفت. از سال 1377 به بعد، سایپا با خرید 80 درصد سهام شرکت ایران کاوه، 63.2 درصد سهام شرکت زامیاد و 51 درصد سهام شرکت پارس خودرو به یک گروه خودروسازی بزرگ تبدیل شده است.
شرکت پارس خودروی ایران

در سال 1335 بازرگانی به نام جعفر اخوان نمایندگی شرکت جیپ آمریکا را به دست آورد و در گام اول، اقدام به واردات جیپ ویلیز کرد که یادگاری از دوران جنگ جهانی دوم بود. در سال 1338، اخوان کارخانه شرکت بازرگانی جیپ را برای مونتاژ این محصول در کیلومتر 9 جاده مخصوص کرج به ثبت رساند. این شرکت، تولید جیپ ویلیز را با تغییر نام به جیپ شهباز آغاز کرد و به دنبال آن، وانت سیمرغ در همان سال تولید شد. در آن سالها، با توجه به وضع راههای کشور، یک خودروی دو دیفرانسیل شاسی بلند، بهترین خودروی ممکن برای رفت و آمد در ایران بود.
بازار خودروهای کشور در دهه 40 شمسی تشنه خودروهای سواری بود و با چنین بازاری، تمرکز روی خودروهای شاسی بلند نمی توانست آینده شرکت را تامین کند. با این دیدگاه، جعفر اخوان موفق شد امتیاز مونتاژ خودروی رامبلر را بگیرد و در سال 1346 این خودرو را با نام شاهین به عنوان مدل پایه و آریا به عنوان مدل با امکانات بیشتر به بازار عرضه کرد. قیمت این دو خودروها نسبت به شورولت و فورد آمریکایی پایین تر بود و به دلیل دوام بالا مورد استقبال قرار گرفتند. در همین سال خودروی شاسی بلند دیگری به نام جیپ آهو به خط تولید شرکت اضافه شد.
در سال 1347 آریا 2802 دستگاه، شاهین 1742 دستگاه و انواع مختلف جیپ در حدود 2000 دستگاه عرضه شده بودند. اخوان به دنبال خودرویی بود که بتواند با خودروهای لوکس وارداتی نیز رقابت کند و در اوایل دهه 50 مذاکرات با جنرال موتورز را آغاز کرد. در سال 1352 جنرال موتورز مشارکت با اخوان را پذیرفت و شرکت جدید با سرمایه اولیه 152میلیون و 500 هزار تومان تاسیس شد که 45 درصد سهام آن در اختیار اخوان، 45درصد در اختیار جنرال موتورز و 10 درصد نیز در اختیار بنیاد پهلوی بود. به این ترتیب نام شرکت به جنرال موتورز ایران تغییر کرد و عرضه آریا و شاهین پس از فروش بیش از 22 هزار و 700 دستگاه، در سال 1353 به پایان رسید.
برای شروع کار، اپل کومودور از محصولات اپل آلمان که از زیر مجموعه های جنرال موتورز بود با نام شورولت رویال 2500 و 2800 روانه بازار ایران شد. نام شورولت کافی بود تا این خودرو در سال اول عرضه به بازار، بیش از 7 هزار دستگاه بفروش رود و با وجود وزن زیاد موتور که باعث آسیب به جلوبندی خودرو می شد، به عنوان خودرویی با دوام شناخته شود اما اخوان محصولات اصیل تری می خواست و وقتی آمریکایی ها کشش بازار ایران را دیدند، پذیرفتند محصولات اصلی جنرال موتورز را راهی بازار ایران کنند. بنابراین تولید شورولت رویال در سال 1355 به پایان رسید و شورولت نوا و بیوک اسکای لارک (با نام بیوک ایران) به عنوان خودروهای لوکس آن دوران روانه بازار شدند.
شرکت شهاب خودرو یا لیلاند موتور سابق

این شرکت در سال 1343 با هدف تولید انواع کامیون، اتوبوس وکامیونت تأسیس و اقدام به تولید انواع اتوبوس و کامیون نمود. پس از پیروزی انقلاب با خرید شاسی اتوبوس از شرکت ایران خودرو و موتور بنز از شرکت ایدم تبریز اقدام به تولید اتوبوس بنز 302 نمود. در سال های اخیر تولید شاسی اتوبوس در این شرکت آغاز و فعالیت هایی نیز جهت استفاده از نیروی محرکه اتوبوس محصول شرکت رنو انجام شده است.
گروه صنعتی خاور

در سال 1338 کارخانه بنز خاور جهت تولید کامیون تحت لیسانس کارخانه بنز آلمان در تهران تأسیس گردید و به ساخت انواع کامیون و کامیونت مبادرت ورزید. شرکت خاور در سال 1378 در شرکت ایران خودرو ادغام گردید و گروه ایران خودرو دیزل را تشکیل داد.
گروه خودرو سازی بهمن

شرکت سهامی خاص کارخانجات اتومبیل سازی مزدا در سال 1331 بنام شرکت سهامی خلیج کوبا جهت امور حمل و نقل دریایی تأسیس شد و به موجب اجازه نامه وزارت صنایع ابتدا اقدام مونتاژ موتورسیکلت وسپا کرد. در سال 1349 تولیدات شرکت به ساخت خودروی وانت محصول شرکت مزدا ژاپن تغییر یافت و نام شرکت به شرکت سهامی اتومبیل سازی مزدا تغییر یافت. در حال حاضر علاوه بر تولید وانت اقدام به تولید خودرو سواری مزدا 2 و مزدا 3 می نماید.
علی همایونی – گروه مستند اسب بخار